NAAM

-INDEX-

De lijst van speelkaartenmakers kan chronologisch bekeken worden, maar er kan ook direct op naam en jaartal  gezocht worden. De illustraties in de lijst zelf kunnen aangeklikt worden en geven dan toegang tot meerdere kaarten van de betreffende maker, drukker of uitgever.

CHRONOLOGIE

Adenel, Pierre

JAARTAL

1684

1748

1603

Er werd weleens gesuggereerd, dat na de val van Antwerpen in 1585, de Amsterdamse kooplieden, wel een standbeeld van de Hertog van Parma, de veroveraar van Antwerpen, hadden mogen oprichten. Het bood de nu van Spanje afgescheiden Noordelijke Nederlanden ongekende kansen. Antwerpen was tot dan de belangrijkste handelsstad in de regio.

Door de afsluiting van de Schelde door de Hollanders slonk de invloed van Antwerpen nog verder.  Veel Vlaamse kooplieden en handwerklieden, waaronder kaartenmakers, kozen domicilie in de Noordelijke Nederlanden, met name in Amsterdam, waar ook de meeste speelkaartenmakers zich vestigden. Ze brachten geld en vakmanschap. De Gouden Eeuw kon beginnen.

"De Hertog van Parma" (1545-1592), door Allesandro Farnese.

In deze eeuw zou Holland in de wereld een toppositie in nemen voor wat betreft handel, wetenschap, kunst en als militaire (zee)macht. De zeventiende eeuw zou een eeuw van grote bloei worden. Vooral door de komst van Vlaamse en later van Franse vluchtelingen, kon er zich een speelkaartenindustrie ontwikkelen, meestal als onderdeel van andere drukkersactiviteiten. Vele vluchtelingen vestigden zich in de grotere steden en er ontstonden bloeiende industrieën. 

Zoals in Leiden een textiel- industrie, in Delft aardewerk en bierbrouwerijen en in Amsterdam een (bescheiden) speelkaarten industrie en dat zou lange tijd zo blijven.
In tegenstelling tot de omringende landen, waar traditioneel al vele kaartenmakers werkzaam waren, blijkt uit de notariële stukken en andere bronnen, dat de handel in Holland grotendeels in handen was van enkele kaartenmakers, met name Pieter Mefferdt en later Jean Fouquet en opvolgers. Met regelmaat probeerden de kleinere kaartenmakers een stukje van de markt te veroveren. De meesten verdwenen weer naar korte tijd of beperkte zich tot een enkel kaartspel naast hun andere drukkersactiviteiten of de handel in papier.

Ca 1670 stagneerde economie. De komst van Franse vaklieden zorgde rond 1685 voor een opleving van de speelkaartenhandel. Jean Fouquet was een van hen, het bedrijf zou 150 jaar blijven bestaan. In de Staten van Holland en West-Friesland waren in 1674, 150 drukpersen, 36 plaatpersen en 10 kaartspel persen in gebruik.

"Vluchtelingen uit Frankrijk", ets, maker onbekend, rond 1685.

Behalve J. Fouquet en zijn opvolgers is in deze periode de drukker, uitgever en boekhandelaar Pieter Mortier een prominent kaartenmaker. De familie Mortier was al in het begin van de 17^e eeuw naar Holland gekomen. Speelkaarten maken was maar een klein onderdeel van zijn bezigheden als prentenmaker en boekdrukker. Toch zijn er relatief veel spellen van hem bekend. Zijn kaarten waren geen kaarten om mee te kaarten, maar te duur om weg te gooien. Het waren educatieve spellen, waarvan een aantal naar ontwerpen van Franse graveurs en uitgevers.
De opvolgers van Pieter Mortier en andere kaartenmakers profiteerden van de nog steeds florerende economie in de eerste helft van 18^e eeuw. In 1742  werd hun inkomen geschat op 5000 gulden, waarmee zij tot de groot geld verdieners behoorden. De opvolgers van Jonas Fouquet deden het nog beter met een inkomen van 8000 gulden. Na die tijd ging de economie bergafwaarts.  

"Slag om de Doggersbank"

ets van Joseph Marianus, Augsburg, 1781.

De desastreus verlopende 4^e Engelse- (zee) oorlog van 1780 tot 1784 maakte het verval van de Republiek duidelijk. Er ontstonden politieke spanningen. De klanken van de Franse revolutie begonnen tot de Republiek door te dringen. In 1795 vielen de Franse revolutionaire legers de Republiek binnen, dit leidde tot de vorming van de Bataafse Republiek. Voor de twee nog bestaande kaartenfabrikanten betekende de toen ingevoerde belasting een zware tegenslag.

Het duurste product, voor de vervaardiging van speelkaarten, was het papier. Hoe verder men het moest kopen, hoe duurder het product. In de 16^e eeuw werd er in Holland nauwelijks papier gemaakt, dus nauwelijks interessant genoeg om als speelkaartenmaker aan de slag te gaan. Dit in tegenstelling tot de Zuidelijke Nederlanden, waar al in 1405 in Hoei de eerste papiermolen wordt vermeld.  

Toen men na 1585 geen papier meer kon betrekken uit Antwerpen, tot dan toe een middelpunt van de papierhandel, begon men met de bouw van papiermolens. De eerste werd te Zwijndrecht gebouwd. Al spoedig volgden andere steden. Vanaf ca 1590 vond een echte concentratie plaats op de Veluwe (in 1740 telde men hier 168 papiermolens) en in de Zaanstreek. De handel, ook internationaal, liep nu over Amsterdam. De belangrijkste afnemer in de 17^e eeuw was Engeland. Toch waren de Nederlanden met betrekking tot hun papierbehoeften niet "selfsupporting". Papier werd nog ingevoerd vanuit Duitsland, Frankrijk en Zwitserland.  Dit blijkt o.a. uit vele contracten van speelkaartenmakers.  

Papier werd gemaakt van lompen, die voornamelijk uit Duitsland werden ingevoerd. Pas rond 1845 werd hout gebruikt met nog toevoeging van lompen voor de vervaardiging van papier. In 1866 vond de Amerikaan Benjamin Tillghman de methode om papier uitsluitend uit hout te vervaardigen.
De papierhandel liep niet altijd even soepel. Net als belasting en import- of exportrechten op speelkaarten en andere drukwerken, was de papierhandel aan deze opslagen overgeleverd. Soms was het papier te duur geworden. Soms was men goedkoper dan het buitenland. Soms was een oorlog spelbreker of juist een opsteker voor de papiermakers.

"Papiermakers" door M., maker onbekend, rond 1689.

Over de belasting op speelkaarten is veel gepubliceerd. Het Belasting & Douane Museum heeft diverse publicaties aan dit onderwerp gewijd. Ook het boek "BELASTING IS TROEF" van Filip Cremers, geeft een duidelijk overzicht.  Dankzij de belastingen komen wij meer te weten over het wel en wee van de kaartenmakers. Elke ingevoerde belasting leverde stromen van bezwaren op, gericht aan de overheid.  

Zoals de belasting van 1797, waarbij schoppenaas moest worden voorzien van een belastingstempel. Als voorbeeld wees men op het Engelse belastingaas. Kaartenmaker Jordan protesteerde heftig: "als zijnde de voornaamste zo niet enige bezitter eener kaartfabriek in den Provincie", verwachtte hij ruïneuze gevolgen voor zijn fabriek. Ofschoon hij betere en duurdere kaarten maakte dan de vele uit Brabant, kon hij tot nu toe de concurrentie aan. Hij stelde voor de invoer te verbieden of de belasting te verhogen. Jaarlijks produceerde Jordan 1000 gros (144.000 spellen). De invoer schat hij 3 tot 4 maal hoger. Ook klaagt hij over het verlies aan materiaal. Veel van de oorspronkelijke schoppenazen waren waardeloos geworden. De kaarten kwamen gevlekt terug. Het aas was herkenbaar. De Spaanse kaarten die in Amsterdam onder de joden zeer veel gebruikt worden, zouden nu onverkoopbaar worden wegens het ontbreken van een schoppenaas.

ontwerpen van Hollandse belastingazen, 1797

Kaartenmakers Ribbeck en Blyenburgh gooiden er nog een schepje bovenop. Door de invoering van de belasting zouden zij hun eigendommen, eer en goede naam verliezen, tot armoede vervallen. Gevangenis, schavot en verbanning konden zij verwachten.  Werklieden zouden worden ontslagen. "Fabrieks instrumenten" zouden als oud ijzer worden verkocht. Ook komen ze op voor de gewone man, die na gedane arbeid bij een kroes bier een spelletje doet. Voor hem geldt het zelfde belastingtarief als voor de miljonair.

De belasting zou tot ca 1805 gehandhaafd blijven. De geringe opbrengsten, veroorzaakt door een te duur inningsysteem, fraude met valse azen, smokkel (vooral uit België) en belasting ontduiking, maakten een einde aan deze belasting. Voorheen waren al de nodige pogingen ondernomen om een belasting in te voeren, de meesten echter zonder succes.
Ook de latere belastingen werkten amper. Men had in 1920 beter moeten weten, toen men opnieuw belasting op speelkaarten ging heffen. In 1927 eindigde ook deze belasting, de kosten wogen niet op tegen de baten.

Soms lijkt het er op, dat het verbod op het spelen met de kaart van oudere datum is dan de uitvinding van de speelkaart. Al eind 14^e eeuw worden kaarten verbrand of verboden. Ook in Holland, zoals in Deventer in 1463, waar het kaartspel in de wijntaveernen werd verboden of zoals in Amsterdam in 1461 een handvest werd uitgevaardigd waarbij vals spelen van o.a. het kaartspel wordt gestraft met het uitsteken van beide ogen. Of wat te denken van een verbod in 1567 op het kaartspelen op zondag in Middelburg en Arnemuiden. Talloos zijn de bestuurlijke ordonnanties en kerkelijke verordeningen, die tot in de 19^e eeuw het spelen met de kaart als schadelijk voor de volksgezondheid, respectievelijk geestelijke gezondheid houden.

In de 16^e en 17^e eeuw bevoeren Hollanders alle wereldzeeën. Uit een reisverslag, uit 1646 naar Batavia van het schip "De Nieuwe Delft", blijkt dat het aan boord was verboden "Te kaarten of dobbelen of het niet bijwonen van het ochtendgebed". Overtreders werden gestraft met "enkele dagen verblijf in de ijzers". Algemeen was het op de schepen verboden kaarten aan boord te brengen. Men werd in de boeien geslagen, op water en brood gezet en de kaarten werden overboord gegooid.
Het dobbelspel is jarenlang de concurrent gebleven van het kaartspel, maar toen de Engelsman Grabner ca 1800 onze koffiehuizen bezocht, zag hij er geen dobbelaars meer, wel kaart- en biljartspelers.

"Kaartspelers in oude herberg" door Adriaen Brouwer, ca 1635.